One Question Quiz
Image: Supplied / Additional design: Tina Tiller
Image: Supplied / Additional design: Tina Tiller

ĀteaSeptember 18, 2021

Hei tā te Tairāwhiti tiaki tangata

Image: Supplied / Additional design: Tina Tiller
Image: Supplied / Additional design: Tina Tiller

I mua kē a Ngāti Porou me Te Whānau-a-Apanui e ārahi ana i te tīmatanga o te mate urutā i tā rātou aukati i te huarahi whakaroto ki ō rātou rohe hei tiaki i te hunga o roto. Ehara i te mea i whawhai noa iho rātou i te Kowheori – i te whawhai anō hoki rātou i ngā whakahaere kāwanatanga, te kaikiri me te matekai. Ko te whakamāori nā Te Taura Whiri i te Reo Māori.

Read the English language version of this story here,

Ko ngā hapori o Ngāti Porou kei te taha raki o Te Tai Rāwhiti, koia ētahi o ngā hapori mōriroriro katoa o Aotearoa. Ko Tūranga-nui-a-Kiwa te tāone āhua rahi tata katoa, 180 kiromita neke atu te tawhiti. Ko te ara hono i a Ngāti Porou ki te nuinga atu o Aotearoa, ko te Huarahi Matua 35, he ara mōrearea, kōpikopiko, he auau tonu te aukatia mō te waka tahuri, te aituā waka te take, ngā karawhiunga rānei a te huarere kino. Karekau he tākuta noho pūmau ki te rohe nei, he tākuta rangitahi noa kei te whakakapi. Ā, arā anō a Ngāti Porou Hauora, kei Te Puia, he whare hauora e iti ana ngā moni me ngā rawa.

Katoa ēnei āhuatanga, he takerehāia i te waka kawe i te hauora, e ai anō ki a Ani Pahuru- Huriwai, kaiwhakahaere o Te Poari Kaitiaki o Te Aroha Kanarahi.

“He Māori te nuinga o ngā whānau i ō mātou hapori, ka mutu he tino iti ngā whānau kāore e ngaua ana e te mate pūkahukahu, e te mate manawa, e te mate huka rānei. Nō reira e noho whakaraerae ana mātou, me te tino noho mōrearea i a Kowheori-19.”

Kua taunga te iwi nei ki te tiaki i a rātou anō. Kua waia hoki ki tēnei mea te mate urutā. He mea turaki hoki te iwi i muri i te Pakanga Tuatahi o te Ao, i te horapatanga o te rewharewha ki ngā whenua o te taha Uru. E waru whakareanga te nui ake o te ōrau o ngāi Māori i hemo i te Rewharewha Pāniora, tēnā i a tauiwi. I taua wā kua hinga kē te tokopae nui o ngā tāne o Ngāti Porou i ngā parekura ki Ūropi, e whawhai ana mā te Kīngi me te iwi o whenua kē.

Kātahi ka hoepapatia te iwi e te rewharewha – nāwai i kino, kātahi ka tino kino kē atu.

Nō reira, i te aranga ake o Kowheori-19 i ngā marama tuatahi o tēnei tau, ka tino kite ngā kaihautū o te iwi me mātua kaupare atu te mate nei i tō rātou rohe.

Ani Pahuru-Huriwai (Photo: Josie McClutchie)

Ka haere tahi ngā mahi whānui me ngā mahi whāiti hei pare atu i a Kowheori-19. Nō te paunga o te wai patu moroiti me ngā Taputapu Ārai Whaiaro, tahuri ana a Ngāti Porou ki te mahi i ā rātou ake. Ka tū ōna anō hui mahi rongoā ki Wharekahika, ki Te Puna Manaaki a Ruataupare, me te toro atu ki ngā rongoā Māori pērā i te mānuka me te mamaku, hei tiriwā i te puna rongoā.

Arā anō ētahi mahi i kawea kāore i pai ki ētahi, pērā i te tahuri a ngā mea o Wharekahika ki te whakatū i ngā waka e tomo ana i te rohe, kia iti ake ai ngā waka rāwaho e hāereere haere ana i te rohe.

Ko ngā taupuni whakatū waka, i whai i te tauira a Te Whānau-a-Apanui, e mea ana ki te whakaauraki i ngā waka o te hunga tāpoi e hāereere noa ana i te rohe i ngā wiki tuatahi e rere haere ana te mate korona, me te whakamōhio i ngā whānau ki ngā tikanga papai e kore ai te mate e urutomo mai ki te hapori.

Ko tōna 100 nei ngā kaimahi i ngā taupuni, e mahi putuputu ana, e tū kaha ana i te makariri, i te ua, ao noa, pō noa. Ka ora rātou i ngā taputapu tuhene a te ope taua, i ngā taonga taurewa anō i homai e ngā Wātene Māori me ētahi kamupene kānataraka. He mea whakapakepake te Motorhome Association kia tuku kōrero ki ā rātou mema e 90,000 ki te whakamōhio kua kati te rohe, ā, i kati hoki ngā kaupapa tāpoi pērā i te Tīramaroa kei Ōtiki.

Ahakoa i kōrero tahi ngā hapū ki ngā pirihimana i ia rā, kāore tonu i whakaaetia ngā taupuni e te ture. I mua i te pounga o ngā taupuni nei, ka ungaunga te area commander inspector mō Te Tai Rāwhiti, a Sam Aberahama, kia kaua te hau kāinga e whakatinana i tēnei whakaaro o rātou. Ki tāna, he hou katoa tēnei raruraru, me āta mahi tahi i runga i te whakaaro kotahi. Ka mea ake ia, “E mārama ana mātou ki te māharahara nui o te hapori ki a Kowheori-19, engari he takahi tonu tēnei mahi i te ture.”

He taharua anō te ao pāpāho. Ko ētahi e kaha tātā ana i te takahi a ngā hapori aukati rori i te ture. I ara ake hoki te whakatoihara ā-iwi i ētahi pūtahi wānanga; ki tā te Pokapū Rangahau Tōrangapū o Aotearoa, ko ngā taupuni nei he “rākau whawhai huna hei taunaki i ngā Māori e whakaaro ana he rangatira ake te Māori i ētahi atu iwi”.

Engari arā kē anō ētahi e mea ana ko ngā mahi a Ngāti Porou, he tauira tinana o tō rātou mana motuhake, o tō rātou rangatiratanga i te wā o te raru whawhati tata, o te whakatatanga mai anō o tētahi hoariri tē kitea. E ai ki a Rāwiri Waititi, i uru mai ki te whare pāremata i muri i te rāhui ā-motu, ā, kua tū anō hoki hei kaiārahi tōrua o te Pāti Māori, nā te tokomaha o ngā kaumātua i tēnei rohe, i tika anō tā rātou tūtei i ngā rori.

“Me i mate atu tērā whakatipuranga, he maikiroa tonu mō Te Whānau-a-Apanui. I pērā i mua, i te taenga mai o te Rewharewha Pāniora i te tau 1918,” tana kī ake. “He rua kōiwi kei konei hei whakamahara i a tātou ki tērā aituā nui.”

(Photo: supplied)

I tautoko anō a Peeni Henare, mema pāremata o Reipa ki Tāmaki Makaurau, i te whakatau a ngā kaiwhakahaere. Ka tīkina e ia te taipakeke toharite e hemo ai te tangata i te rohe – ko te 69 tau. I te motu whānui, ko te 81 tau. Waihoki, ko tētahi 50% o te taupori o te rohe, he Māori.

E whakaae ana a Pahuru-Huriwai. Ka tūtohua e ia te whaihua o ngā taupuni whakatū waka, me tēnei mea te manaaki, koia te pūtakenga mai o ngā taupuni.

“Ka horapa ngā rongo mō te wheori nei, ka mātakitakihia ngā tāone nui katoa o te ao e pāhorotia ana e te mate, ka kitea ngā tatauranga mō te hunga mate e piki ana i ia rā. Ka piki haere anō hoki te āwangawanga i ō mātou hapori i te huringa o te māharahara kei tae mai te mate korona ki te whenua houkura nei, ki te mōhio tūturu kua tae mai. Kāore he whiriwhiri mā mātou ngā kaitiaki o te wāhi nei, atu i te pare atu i te hoariri – ki ngā rauhanga e taea ana e mātou.”

“Kotahi atu ā mātou kaimahi ki te mura o te ahi – kāore he whakaaro ki a rātou anō. Ka noho wehe rātou i ō rātou ake whānau, me te kawe i ngā mahi i ia rā e noho mōrearea ai rātou. Nā tō rātou titikaha me tō rātou aroha ki ō rātou whānau, hapū, hapori katoa atu, ka āraia atu te mate korona i tō mātou nei pito whenua taurikura.”

Ka noho hoki ngā taupuni hei whakamaunga atu mā ētahi atu iwi, hapū, puta noa i Aotearoa. Mai i Te Waipounamu ki Te Moana-a-Toi, mai i Ihumātao ki Te Hiku-o-te-Ika, kua kori ake ngā iwi ki te āta tiaki i ngā mea tūoi e noho ana i waenganui i a rātou. Ka mutu, o ngā waka e hia mano nei i whakatūria i ngā wiki o te aukati ā-motu, he iti ngā nawe i pūrongotia, ā, he tino iti i kitea te tika o te nawe.

Ko ngā taupuni ērā i wawao atu i te mate korona kia noho tonu ki waho, engari me whai oranga tonu ngā tāngata o roto i te rohe, ka mutu i āhua raru tērā i te rāhui ā-motu. Kati ana te Herenga Waka o Tūranga, pērā anō i ērā atu o te motu. Ka raru i reira ngā kaimahi o te ahumahi ngahere me ā rātou whānau. Kei te mutunga o te ara ki tēnā, ki tēnā kāinga, kei rāwāhi o te kōawa hōhonu, kei tua o te puke kirikiri, arā ētahi e hiakai ana ngā puku. Takatū ana ngā hapū ki te whāngai i te katoa i runga i te kōrero rā, “Nā tāu rourou, nā taku rourou, ka ora ai tātau.”

Another happy delivery on its way to whānau (Photo: Ani Pahuru-Huriwai)

Marere mai ana he koha i ngā hokomaha, i ngā wharepatu kararehe, i ngā māra huarākau, i ngā ihu oneone anō o ngā hapū i tahuri ki te hauhake kūmara, ki te kohi kamokamo i ā rātou ake māra hei whāngai i te iwi. Nō te taenga ki te wiki tuatoru o ngā mahi nei, he nui ake i te 200 ngā kāinga e whakaratongia ana ki ngā tokanga e ora ai ngā puku, huri i te rohe. I whakatuwherahia anō hoki te Ngahere o Hoia e Te Rūnanganui o Ngāti Porou me Ngāti Porou Whānui Forests kia whiwhi wahie ai ērā e mātua hiahia ana ki te wahie.

Hāunga anō ēnei mahi nui whakaharahara, ka raru tonu ngā hapū i ngā here whakahaere o runga me ōna anō whakaroaroa kāore nei i tika, i a rātou e whai ana ki te tuku i ngā āwhina ki ō rātou whānau. Heoi anō, i runga i te whakaaro tērā tonu e hoki mai te mate korona, he mate urutā kē anō rānei, i te hikinga o te aukati, ka takoto te rautaki me te whakahau kia whakapakari ake te hapū i tāna urupare, ā, ko Te Whatakai a Hinemaurea te hua. E ai ki a Pahuru-Huriwai, e kōtuitui ana te mahere nei i ‘te ture me ngā tikanga’ e hua mai ai te mana motuhake e pā ana ki te kai. Arā anō hoki te whāinga tawhiti, kia tukuna atu ngā hua o te whata nei ki waho o te rohe.

E mea ana ia, “E angitū ai Te Whatakai a Hinemaurea, me tīmata ki te pūtake tonu o te rākau, ki ngā hapū tonu, ka kukume mai ai i ngā whānau katoa o Wharekahika ki roto. Me whakatipu te kaha, te āhei me ngā pūkenga o te ahi kā ki te whakahaere i ngā wāhanga katoa o te Whatakai. Kei reira kē te angitū roa o te kaupapa.”

I ngā hapori Māori, Pākehā anō hoki, he whakahuihui tā te mate korona i a tāua te tangata. I hoki tātou ki te āta kawe i ngā mahi o ia rā, me te aro nui anō ki te whānau tata e karapoti ana i a tātou. He nui tonu ngā wero i ara ake, me te aha, tipu ana te ngākau wehi, te ngākau haurokuroku.

Engari kua ngaruru anō te manaakitanga, kua āta rauhītia ngā whānau me ngā tini hononga i waenganui i a tātou katoa. Mō ngā pakeke o Wharekahika, ahakoa te āwangawanga, tērā tētahi kora i harikoa ai rātou, he kora ka manaakitia, ka kawea e ngā hapū ki ngā rā kei tua:

“He aha te mate o te noho aukati tonu, haere ake nei?” te kōrero a tētahi pakeke. “Kātahi anō ka pēnei rawa te rawe o te manaaki mai, o te rauhī mai i a mātou.”

Keep going!