One Question Quiz
(Image: Tina Tiller)
(Image: Tina Tiller)

PartnersSeptember 17, 2020

Te whakamana i Te Tiriti: Ngā akoranga ki te ao pakihi i te ao Māori

(Image: Tina Tiller)
(Image: Tina Tiller)

Ehara i te mea kua whakaturehia te kawenga kia aro ki Te Tiriti o Waitangi i te rāngai tūmataiti pēnei tonu i te rāngai tūmatanui. Heoi anō rā, e rongo ana te ao pakihi i ngā kura mātauranga ka hua ake i te tika o te mahi ngātahi ki te Māori.

Read the English language version of this story here.

Mā te whai whakaaro nui ki te ao Māori e wātea ai he ara whai hua ki ngā pakihi o Aotearoa e motuhake ai tā rātou titiro ki te ao, ka mutu, ka whai hua hoki pea te pūkoro, ka whai tikanga ā-ahurea anō. Mā konei hoki ka hua ko tētahi momo āhuru mōwai mō te Māori, he nui hoki kei ngā ahumahi me uaua ka kitea te mata Māori. Mā te whakapakari i ngā pūkenga ā-ahurea e pai ake ai tā ngā pakihi whakawhiti kōrero ki ngā pakihi Māori. I mua i te pānga mai o te mate karauna, he $50 piriona te wāriu o te ohanga Māori. Puta noa i te ao, ko te ao Māori tētahi ara whakatairanga e tino whai hua ai ngā whakahaere nō Aotearoa.

Heoi anō rā, ka hē hoki pea te whakamahinga o te reo Māori, o ngā tikanga Māori anō i te rāngai tūmataiti, me te aha, tērā tonu pea ka nopenopea, ka tūkinohia rānei te ahurea. Arā ētahi whakahaere kua hē te whakamāorihia o ngā ingoa pakihi, ā, hua ana ko tō rātou whakamā, ko tō te Māori pukuriri hoki. Hei ngā wāhanga “uaratanga” ki ngā pae tukutuku, ka kitea tō te whakahaere ngākau titikaha ki te “manaakitanga”, ki te “kaitiakitanga” rānei, ahakoa pea te kore i mārama kehokeho ki aua mātāpono, ki ngā haepapa rānei e hāngai ana.

Arā hoki he haepapa kāore pea i tika, heoi anō rā, ka utaina tonuhia ki te Māori kei ngā whakahaere kia noho hoki ai ia hei mātanga ahurea, i tua atu i tana mahi ake. Engari, mā te whai whakaaro ki tō rātou tūranga hei tangata Tiriti ki Aotearoa, ka taea e ngā pakihi te mahi tahi ki te Māori i runga i te tika, kia ea ai te āhuatanga o te mahi ngātahi i wawatangia i Te Tiriti, me te aha, ka whai hua ā-pūkoro, ā-pāpori anō ngā taha e rua.

Hei mea whai hononga ki te aonga o Matariki i te Hūrae, i whakapuakina e Vodafone tētahi kaupapa here hou: Te whakamana i ngā mātāpono o Te Tiriti o Waitangi. E whai nei te kaupapa here kia pakari ake ai ngā hononga i waenga i te whakahaere whitimamao me te Māori, i roto tonu i te pakihi nei, ā, i ngā pakihi Māori e mahi atu nei ia. He mea whakawhanake tuatahi ake nā te Vodafone Foundation, he mea ārahi hoki nā Ahorangi Mānuka Henare rāua ko te Pou Whakawhanake Māori o Vodafone, ko Kirstin Te Wao (he uri o Te Arawa me Tainui, he mea whakatupu hoki i waenga i a Ngāti Whātua Ōrākei), ko tā te kaupapa here nei he tohu i tō Vodafone “ngākau titikaha ki te whakamana i Te Tiriti, ki te mahi hoki e ai ki tētahi anga whakahaere e taea ai tana whakaatu me tana whakanui i te ahurea kanorau o Aotearoa.”

Hei tā Te Wao, he “momo whaea” a ia, inā hoki, kua 12 tau a ia e mahi ana ki Vodafone. I tīmata ia ki te kāhui manaaki kiritaki, e āwhina ana i te iwi ki te whai hononga waea, hononga ipurangi aunui anō. Mai anō i taua wā, he nui ōna tūranga ki te pakihi, ā, ko tētahi o ana kitenga i roto i ngā tau i te taiao rangatōpū ko te kawatau kia nui noa atu ngā pōtae ka mau i te Māori tērā i ērā i whakaaengia  e rātou.

“Ki te noho mā te tokoiti ngā hua pakihi e whakatutuki nō rātou e kawe ana hoki i ngā haepapa Māori katoa mā te whakahaere, e kore hoki tērā e toitū,” hei tāna.

“Nā runga i tā mātou i wheako ai i ngā tau tekau kua hori nei, e whai nei mātou ki te whakapakari i ngā pūkenga ki te ao Māori puta i te whakahaere. He mea nui kia mārama kehokeho ai ā mātou tāngata ki te ao Māori, ā, ko te painga atu kia whai hononga whai hua anō hoki rātou, otirā, kia mārama ki ngā hua o taua hononga ki ā rātou mahi ki Vodafone.”

Kirstin Te Wao is Vodafone’s Pou Whakawhanake Māori (Head of Māori Development) (Photo: supplied)

E rārangi ana te kaupapa here a Vodafone i ētahi oati tekau mō te whakamana i Te Tiriti, otirā “e arahina ana e tana whakamāramatanga ki ngā mātāpono o Te Tiriti.” Hei wāhanga o ēnei oati ko tētahi māramatanga hōhonu ki te whakaūnga o ngā mātāpono o Te Tiriti ki te horopaki pakihi, ko te tika o te whakakanohitia o te Māori i roto i te whakahaere, me “te whanaketanga, te whakamāoritanga, me te whai wāhitanga tonutanga o te reo, o ngā tikanga, o ngā whakaaro Māori hoki, puta noa i te pakihi o Vodafone, i tōna hapori anō.” E ai anō ki te kaupapa here, ka tono pea a Vodafone kia whakatauira ngā kaiwhakarato i tō rātou ngākau titikaha ki te mahi tahi ki te Māori, ki te whakamahi anō i ō rātou āhuatanga whakaaweawe kia whai kōwhiringa anō ai te Māori.

E whai nei a Te Wao kia hua ai he taiao e taea ai e ngā whakahaere Māori te whakawhitiwhiti kōrero ki a wai ake rānei i Vodafone, ka mutu, e mārama tonu ana, e whakaute tonu ana, tē whakawhirinaki atu ai ki te tokoiti kaimahi Māori hei pīkau i tērā haepapa. Ko tana hiahia kia noho ai a Vodafone hei wāhi e poipoia ai ngā pūkenga Māori puta noa i te whakahaere. 

Ko tāna, “Kei hea tātou? Kei Aotearoa tātou, me te aha, he haepapa tō ngā whakahaere e mahi nei i Aotearoa kia tika, kia pono, kia toitū hoki te mahi tahi ki te Māori, i tōna mana hei tangata whenua.”

Ko ngā hua o tētahi hononga pakari i waenga i te rāngai tūmataiti me ngā whakahaere Māori ka rangona e ngā taha e rua. Ki te Māori, he whakapuakanga o te whai kia mahi tahi, mā konei e tūpono pakari ake ai ngā pakihi Māori, e tūpono whai hua anō ai te Māori.

Ka tohua e te Perehitini o te Pāti Māori, e Che Wilson (Ngāti Rangi-Whanganui, Tūwharetoa, Mōkai Pātea, Ngāti Apa, Ngā Rauru), ko Air New Zealand hei tauira o te pakihi tūmataiti kua whakapau kaha kia pakari ai ana hononga ki te Māori. I waitohungia e Ngāti Porou tētahi whakaaetanga mahi ngātahi ki a Air New Zealand i te tīmatanga o te tau 2018, nā konei i kitea ai ngā hua pēnei i te whai wāhitanga o ngā kai kua hua i ngā whakahaere, i ngā pāmu ā-iwi anō, ki ngā rerenga.

“Kua whakawhanakehia, kua whakangungua āna kaimahi katoa, otirā, mō te wāhi ki ngā kai, kua toro ki ngā pakihi Māori. Ka rere ana ki tāwāhi, ka kitea ngā kai me ngā waina a ētahi pakihi Māori i te rārangi kai, ā, ka tupu tonu atu i reira,” ko tā Wilson.

I Vodafone, ko tā Te Wao e whai nei, mā tā rātou kaupapa here e whai wāhi nui ake ai, e mārama ake anō ai ngā uri noho whakaraerae o Aotearoa ki te ao matihiko. Nā te noho taratahi i runga i te mate karauna i kitea ai te whārua nui ā-matihiko nei i ngā hapori e noho taimaha ana i Aotearoa, i te āhua i mate ai te hunga rangatahi ki te whakawhirinaki atu ki ngā akoranga me ngā taputapu ā-ipurangi, i ngā kura e kapi ana. Ehara i te mea e hāngai noa ana te wehenga ā-matihiko ki ērā e whai taputapu ana, kāore rānei. E hāngai ana hoki ki te mārama ki ēnei hangarau, otirā, ki te whakamahinga e whai hua nui ai. Nā whai anō he tokoiti iho i te 2% o te ahumahi hangarau mōhiohio o Aotearoa, he Māori. 

“Me whai wāhi rawa te Māori ki te rāngai, kaua noa hei kiritaki, engari hei kaiwaihanga, hei kaihoahoa, hei kaiurungi, hei kaiwaehere, hei kaiwhakahaere kaupapa anō hoki. Me uru rawa te Māori ki tēnei ahumahi e mātua whakaatahia ai, e mātua arongia anō ai ngā hiahia o te Māori i te hapori,” ko tā Te Wao.

Ehara i te mea ko ngā hapori me uaua ka kitea ki te rāngai mōhiohio hangarau anahe ērā ka whai hua i te whakawhanaketanga o te mātauranga Māori ki te rāngai. Ka whai hua hoki ko te rāngai tonu, i te nui ake o ngā kaimahi whai pūkenga e ahu mai ana i ngā ao kanorau. Ki a Vodafone, mā te pakari ake o ngā hononga ki te Māori, e pakari ake anō ai te kāhui whai pūkenga, e hua anō ai he māramatanga ki te ao hangarau nō tirohanga kē atu i tō te Pākehā e noho mātuatua nei i tēnei wā.

Mā te kaha ake o te aro ki ngā tikanga Māori, ka whai tānga manawa ngā kaimahi Māori i te haepapa kia pīkauria te taha ki ngā tikanga i te ao i te pō. Ko Precious Clark (Ngāti Whātua, Te Uri-O-Hau, Waikato, Ngāti He, Ngāti Pākehā) te tumu whakarae o Maurea Consulting. Kua kitea e ia te kawatau kia tōia e te Māori a ngāi kūare ki te ao Māori me Te Tiriti o Waitangi, ki te ao mārama. Ko tāna he hāpai i ngā pakihi pēnei me ANZ, me The Warehouse, me Microsoft, me Z Energy anō, kia tīmata ai te whakawhanaketanga o ngā pūkenga ahurea Māori puta i aua whakahaere.

“Ko mātou, ko te Māori, ka mate ki te whakapau wā, ki te whakapau kaha anō e whai māramatanga ai a Tauiwi, e mahi tahi mai ai rātou. He utu nui tērā ka pīkauria e mātou, ia te wā,” ko tāna.

“Me i oti i ēnei whakahaere ā rātou anō rangahau, ā rātou anō mahi whakawhanake pūkenga Māori, ka mārama ai ki tō rātou anō tūranga e ai ki Te Tiriti, ka oti i a rātou ētahi mahi nui e whai mōhiotanga ai rātou, e pai ake ai te āhua o te whakarato mai ki a mātou, mā mātou anō.”

He nui hoki ngā hua ka tūpono puta ki te rāngai tūmataiti hoki i tēnei māramatanga tauutuutu, ko tā Clark.  E mōhiotia ana te pakari o te ohanga Māori, e $50 piriona te wāriu, inarā te wāriu mauroa kua hua i a ia i ngā ahumahi ahumatua. Ko tana whanaketanga, ko tana toitūtanga hei akoranga ki te nuinga o pakihi kē atu.

“Tōmua i te mate karauna, kotahi anahe te ahunga o te ohanga Māori, arā, he ahunga tupuranga. Me e whai ana tētahi whakahaere i Aotearoa kia whai hua i ngā moni e rērere haere ana i te ohanga o Aotearoa, ka whai take te whakarite kia aro ai, kia whai wāhi ai, kia mahi tahi anō ai ki te Māori,” ko tāna.

Kirstin Te Wao and Tuihana Ohia at the launch of Vodafone’s Honouring the principles of Te Tiriti o Waitangi policy in July (Photo: supplied)

I te nui haere o te ohanga Māori, kua nui haere hoki te kawatau i Aotearoa, e whai wāhi ai koe ki taua angitutanga, me kite rawa tō ū ki ngā mātāpono o Te Tiriti o Waitangi, ā, me ō pūkenga ā-ahurea Māori anō. Hei wāhi o ērā pūkenga ā-ahurea ko te whakamahinga o ētahi kupu, o ētahi uaratanga Māori anō. He rite tonu te whakamahia o ngā uaratanga pēnei i te “manaakitanga” me te “kaitiakitanga” e ngā pakihi Tauiwi, heoi anō ko tā Clark, ka mōhio tonu te Māori ko wai mā te hunga kāore i āta rangahau i te hōhonutanga o aua uaratanga rā.

“Ko au te hea mō taku iwi, mō Ngāti Whātua Ōrākei. I te whakarite mātou i tētahi rautaki whare, me te whai kia kuhu atu ētahi ki ngā kāinga o ō mātou whānau kia kōrero ai i ngā kaupapa e hāngai ana ki ngā whare. I whakawhāitihia ngā kaitono ki ētahi whakahaere e rua, ka kī atu ai, ‘ka whakatauhia koutou ki tētahi pōwhiri, kia kite ai mātou he pēhea nei te whānui o ō koutou nā mōhioranga.”

Ngāwari noa tā te rōpū tuatahi kawe i a ia anō. Engari anō tērā atu, toremi katoa ana. 

“I mārama tonu atu mātou, tē aro i a rātou ngā tikanga Māori. Ka tere kitea e mātou.”

Kāore hoki te kiritaki e kūare ki ērā whakahaere e ngutu kau nei te whakamahinga o ngā uaratanga Māori, ā, ka taka te wā, ka mārama noa ake te kitea, ko tā Wilson.

“Ka whai hua tonu i te ngutu kau, engari, ka tere kitea hoki te kiko kore. Me whakatauira ngā whanonga, inā hoki, ka kitea i te hekenga o te wā ko tō te whakahaere ngākau titikaha, ko te korenga rānei. Koia te matua – ko te whakatinanatanga o te kōrero, ko te kore rānei i pērā.”

I Vodafone, e oatitia ana taua whakatinanatanga, i te whakaūnga o ētahi oati hei paerewa, e hua ai he hononga whai tikanga ki te Māori. E mōhio pai ana a Te Wao, ko te kaupapa here nei hei tīmatanga noa. Ko te whakatutukihanga o te whāinga kei te āhua o tā Vodafone, i ōna taumata katoa, whakatinana ake. 

“E kore e tika i a mātou, i te ao, i te pō, heoi anō rā, e takahia ana te ara, otirā, e ngākau titikaha ana mātou ki te mahi tahi ki te Māori e puta ai ngā hua pai rawa ki te Māori, ki a Vodafone, otirā, ki a Aotearoa.”

This story was translated by Pae Tū Ltd.

Keep going!