One Question Quiz
Papa Rangi McLean (Photo: Te Kaha O Te Rangatahi Indigenous Youth Hub)
Papa Rangi McLean (Photo: Te Kaha O Te Rangatahi Indigenous Youth Hub)

ĀteaSeptember 16, 2021

Rangi McLean: ‘Ehara ko au te tangata ka tuku i te Rewharewha kia rērere anō’

Papa Rangi McLean (Photo: Te Kaha O Te Rangatahi Indigenous Youth Hub)
Papa Rangi McLean (Photo: Te Kaha O Te Rangatahi Indigenous Youth Hub)

Hei tā te heamana o te marae o Manurewa, nā te pānga nui o ngā mate urutā ki ngā hapori Māori o mua tau i mārama ai tōna hiahia nui – kia kaua rawa anō. Translated by Te Taura Whiri i te Reo Māori

Read this story in English.

Nō te rongo tuatahi mai o te heamana o te marae o Manurewa, a Rangi McLean ki te Mate Korona, ka hoki ōna whakaaro ki te ngau kino nui i pā ki te ao Māori. I tōna pakeke mai i Te Waimana Kaaku, i te marunga o Te Urewera, ka kite a McLean i te whiunga o te Rewharewha o te tau 1918 ki runga i te mata o te whenua. Ka pāhuatia a Ngāi Tūhoe i tērā mate urutā, ka tanu tōpūtia ngā whānau. Kāore he tangihanga, he karakia tuku rānei.

“I uia atu e au ōku pēperekou he aha te take o te pakoko nui, ka whakautua mai ko te mate rewharewha nui,” tana kī mai. “He tini ngā whānau i mate, ka tanu wawetia. Ka mahue atu ngā tikanga i te hohoro kia nehua, kia kore ai e horapa te mate. Nā, taku rongo ake mō te Mate Korona, ka hoki au ki tōku tipuranga mai, me taku mahara iho, kia kaua te pātiki e hoki ki tōna puehu.”

E ai ki a McLean, he tere te urupare a te marae. Ka rere ia ki Te Whanganui-a-Tara ki te whakahau i te kāwanatanga kia whakawahia te marae o Manurewa hei kāinga tuku ora, hei piki tūranga ki āna mahi i te wā o Whānau Ora, ki te opeope i ngā kaumātua o te rohe.

“Ko te pūtake o tā mātou mahi ki Manurewa i takea mai rā i tērā wehi,” tāna kī mai. “He pai kē ngā urupare a ngā hāpai ō me te whānau o te marae o Manurewa. Ka whakaaetia kia tūtakina te waharoa o te marae, kia katia ngā puka tono i te marae – koinā te āhuatanga mahi moni a te marae, mā te tono kia tū ngā taiopenga ki reira.”

Kātahi ka whiriwhiria mai e au ngā pūtea tautoko i Whānau Ora, i ētahi o ngā tari kāwanatanga, tae atu ki ērā i ngā poari ā rohe me ngā tari kaunihera. Kātahi ka taea te kati te marae, ā, ka ahu ki te tuku pūhera oranga me ngā kete kai.”

Marae staff became essential workers overnight. (Image: Te Kaha O Te Rangatahi Indigenous Youth Hub)

Kāore e ārikarika ngā hītori mō te marae o Manurewa nei, e tuwhera nei, mai noa i te hiku o te tekau tau 1980. I te puaretanga o ngā tatau o te marae o Te Puea ki te hunga kore kāinga, ka tere huakina hoki ō Manurewa. Ko ngā āhuatanga i runga i te marae ko te whare rata, he pūnaha Kōti Rangatahi, he mahi whakahaere akoranga hautū waka, he ratonga haumanu, he ratonga penapena pūtea, he tari whakahaere i ngā ratonga whakawhitinga whare hoki. Heoi anō kātahi te wero nui ko te Mate Korona – i konā ka whakakotahi ai rātou katoa ki te whawhai i tēnei tino taniwha.

“30 ā mātou hāpai ō o te marae i huri katoa atu hei kaimahi ratonga matua,” te kōrero mai a McLean. “Ka tahia te marae, ka mea kua huri hei puna tohatoha. I tētahi whaitua ka tau ngā koha me ngā ō kai, i roto i te wharekai o Matukureia, e whakaritea ana, hei pūhera kau atu ki waho ki ō mātou hapori, ki ngā whānau, ki ngā kaumātua, ki te rawakore anō hoki.”

“Ka riro mai ngā ō, ka tākaitia, ā, ka tuarihia e mātou neke atu i te 30,000 ngā pūhera oranga, kō atu i te 10,000 ngā kete kai i tohaina atu.”

Ki tā McLean kātahi ka whakatau te marae kia puritia te kaupapa nei tae atu ki te Huitanguru 2021. I te taunga anō o te noho rāhui ki Tāmaki, i muri iho i te putanga hapori i te Hereturikōkā, ka oreore mai anō te pūnaha i hangaia i te Ōhiti 4, ā, kua taki rere ngā tohutohu i roto tonu i te haora o te pāho kāwanatanga.

Haunga te tatūnga o ngā hiahia, ka ara mai anō i te Mate Korona tētahi huaketo ki te hinengaro tangata. Ka rērere ngā kōrero parau, kōrero whakamōmona i runga ipurangi i te wā o te noho rāhui, i ara mai i te hunga pēnei i a Piri Te Kāhika, i runga i ngā kōrero i pūhia mai e te hau waho. Nā te mau atu ki te kāinga, me te taiao whakawehi, ka tahuri ētahi whānau ki te kaiārahi horihori me ana pīhau Pukamata. Waihoki ki ērā o ngā rōpū ūkaipō, kāore noa iho te marae o Manurewa i aro atu ki ngā kōrero horihori nei.

“Kāore i arohia atu,” te kī a McLean. “Ka kite mātou, anei te mahi, me mahi. Kāore mātou i paku aro atu ki a Piri Te Kahika, ki ōna whakaaro, ki ō wai ake whakaaro rānei – ko tā mātou i aro atu ai, ko te mahi kei mua i te aroaro. Koinā taku whakahau atu ki te marae i tōku tūnga hei heamana. Ka whakaae anō ahau kia whakangā atu ētahi i rerekē ai ngā whakaro ki ōku.

“I ū mai te whakakitenga ehara ko au te tangata ka tuku i te Rewharewha kia rērere anō. Nā taku tūnga i te marae o Manurewa, ka taea e mātou te whakautu atu ki ngā mōrearea o te Mate Korona.”

Keeping spirits up during rāhui. (Image: Te Kaha O Te Rangatahi Indigenous Youth Hub)

Ka hau atu tōna mana whakahau ki ngā tikanga e pā ana ki te tangihanga. I te wā o te noho rāhui tuatahi, i te nekenga ki te Ōhiti 4, ka tau ngā here ki ngā huinga tāngata pēnei i ngā tangihanga. Nō konei kua tū ngā pihi o te tangata whenua me titiro atu he mahi tāmi tēnei i ngā tapu o te ahurea.

“I ātete atu mātou i ētahi hiahia ki roto i ō mātou hapori,” te kī a McLean. “Hei tauira, ko ō tātou tangihanga nei. Ka mau tonu te kawa me ngā tikanga, ā, i tauiratia i te tangihanga o te rangatira rongonui o Taranaki – o Huirangi Waikerepuru – ka naomia atu hei tauira mō ngā tangihanga ki te marae o Manurewa. Ana, ka pērā mātou, engari i puritia tonu ngā aratohu urapare i te Mate Korona, ā, i mau ki ērā i a mātou e kawe tonu ana i ngā tikanga ki ō mātou tangihanga.”

“Kāore mātou i pīrangi kia tūmātakitahi ki te pūnaha, engari ka tonoa e au te Pirihimana kia whai wāhi mai ki ngā raukaha ratonga o tēnei marae, ā, ka hono mai rātou. He mea kauparehia atu e mātou ngā āwangawanga, e rite ana te kāwanatanga ki te tono i te pirihimana kia kuhu pokanoa ki runga i te marae.”

E tauaro ana ki ngā marae maha, kāore i te taiwhenua a Manurewa. Kō paku atu i te 8 kiromita tōna atu i te Hohipera o Middlemore, ā, he taraiwa poto noa ki te pokapū o Tāmaki. Kāore he taiapa tūtaki i waho atu i te waharoa, ā, ka wehe ngā kaitaraiwa i ia ata, ki te kawe i ngā ō huri noa i te tāone nui rawa o Aotearoa – ā, ka kitea e rātou te kitenga onge – ka noho rātou hei whetū mārama i roto i te pōuri kenekene, mō ngā whānau o te rohe, me te motu.

“Nā tō mātou āhei ki te taraiwa korehere i tō mātou rohe, ka mārakerake mai te mā o te taiao,” te kī anō a McLean. “Nā te kore motukā i runga huarahi, kāore he paruheti, ā, kua māheahea haere ngā wai. Ki tōku titiro nā ngā herenga Mate Korona i pēnā ai, ka mau atu te iwi ki te kāinga.

“Ko te taiao tēnā e pure ana i a ia anō, he mea whai kiko i kitea e tātou, hei tūmanako mō te anamata.”

Keep going!